| 00:00:00 |
blokowego wielkiego jakoś przeciwnika Polski, narodu polskiego. I chciałem takie opowiedzieć wydarzenie, no które dla mnie było tragiczne. [DE: Der Blockälteste war ein großer Gegner Polens, des polnischen Volkes. Ich möchte über ein Ereignis erzählen, das für mich sehr tragisch war. ] |
| 00:00:12 |
My jako młodzi raz w tygodniu, to była chyba środa, dostawaliśmy poza normalną tą pajdką chleba [DE: Es war vielleicht ein Mittwoch. Als Jugendliche haben wir einmal in der Woche, außer unserer normalen Ration, eine Scheibe Brot ] |
| 00:00:23 |
i jakąś tam plus i ta ta kawa, w cudzysłowie, taką tak zwaną Zulage, taki jeszcze kawałek chleba. [DE: und einen "Kaffee", sogenannte Zulage, also ein zusätzliches Stück Brot bekommen. ] |
| 00:00:32 |
Tu się brało tu miska jeden kawałek drugi, i zamiast tego, to mi drugi dał chleb, ten większy. [DE: Aus einer Schüssel bekam ich ein normales Stück Brot und versehentlich gab man mir ein zweites, größeres Stück. ] |
| 00:00:42 |
Ja go wziąłem, no, mówiąc uczciwie nie powinienem go wziąć. To mówię tak jak było. Ale wziąłem. [DE: Ich habe es genommen und ehrlich gesagt, ich hätte es nicht nehmen sollen. Ich erzähle, wie es wirklich war. Ich habe es genommen. ] |
| 00:00:52 |
Słuchajcie, głód to wyzwala takie reakcje, o których człowiek nie jest w stanie się, znaczy tak, nie to, że ja ukradłem. Daje, no to biorę. [DE: Hören Sie bitte, der Hunger löst solche Reaktionen aus, deren man sich nicht bewusst ist. Ich kann nicht sagen, dass ich es gestohlen habe. Wenn sie geben, dann nehme ich. ] |
| 00:01:04 |
Ale określam, że to, ale to później sobie. I za mną szedł węgierski Żyd. I powiedział, że ja nie to dostałem, tylko to dostałem. [DE: Das dachte ich mir später. Hinter mir ging ein ungarischer Jude. Er sagte ihnen, dass ich nicht die Ration bekommen habe, die ich bekommen sollte. ] |
| 00:01:17 |
Jak od razu mnie tam w kąt, tam była taka sala, po środku, się tagesraum nazywało, czy coś takiego. [DE: Sie zerrten mich in eine Ecke, dort war ein großer Saal, man nannte es Tagesraum oder so ähnlich. ] |
| 00:01:26 |
Jak najpierw mnie strasznie bili ci cymerdinści, ci Ukraińcy, Rosjanie, no wszystko porozwalane, wszystko zniszczone. [DE: Die Zimmerdienste, Ukrainer und Russen, haben mich brutal geschlagen. Alles war zerstört. ] |
| 00:01:35 |
W kąt potem rzucili mnie tam. I kazali czekać, jak się skończy to wydawanie tego jedzenia, kolacji. [DE: Sie warfen mich in die Ecke und befahlen, zu warten, bis die Essensausgabe für das Abendbrot zu Ende war. ] |
| 00:01:46 |
Przyszedł blokowy, spytał się co jest, położyli mnie na taki stołek specjalny, ręce trzeba było mieć przywiązane. [DE: Der Blockälteste kam und fragte, was vor sich geht. Ich musste mich mit zusammengebundenen Händen auf einen speziellen Hocker legen. ] |
| 00:01:56 |
I tam była taka od stołka noga, o gruba. I dopiero portki i bicie. I trzeba było liczyć. Ja nie wiem, do iluś się doliczyli. [DE: Der Stuhl hatte ein dickes Stuhlbein. Ich ließ meine Hose herunter und musste die Schläge persönlich mitzählen. Ich weiß nicht, bis wie viel sie gezählt haben. ] |
| 00:02:15 |
Ale mnie później koledzy mówili, że do dwudziestu doliczyłem, a oni jeszcze dalej liczyli. I myślałem, że to koniec. [DE: Meine Kameraden erzählten mir später, dass ich nur bis zwanzig gezählt habe, aber sie haben weiter gezählt. ich dachte, es ist mein Ende. ] |
| 00:02:23 |
Jeszcze byłem w miarę jakiś taki półprzytomny. I przyszedł jakiś ss-man, na ten blok, czy szrajbsztube, już takie jakieś tam. [DE: Ich war halb bei Bewußtsein und es kam ein SS-Mann in die Baracke, in die Schreibstube, wie es genannt wurde. ] |
| 00:02:38 |
To go pamiętam, był strasznie wysoki, taki potężny mężczyzna. I znów się spytał, co jest, jak co to się dzieje. [DE: Ich kann mich an ihn erinnern: er war sehr groß. Er fragte mich, was los ist und was vor sich geht. ] |
| 00:02:46 |
No i uśmiech i następne bicie, dalej, to już bez liczenia, bez niczego. Straciłem przytomność. [DE: Er lächelte nur und es kamen wieder Schläge, ohne zu zählen. Ich bin ohnmächtig geworden. ] |
| 00:02:55 |
Chłopaki no z bloku zanieśli mnie na tą pryczę, półprzytomnego, bez jedzenia, bez niczego, posiniaczony no zbity. No w ogóle bez tego. [DE: Die Kameraden aus der Baracke trugen mich fast bewußtlos auf die Pritsche. Ich habe nichts gegessen, da ich mißhandelt worden bin. ] |
| 00:03:13 |
Jakoś tą noc przeżyłem, miałem koło siebie kolegę, to też Janek Jakubowski, w mojej drużynie, z plutonu, to on się tak zaczął mną opiekować. [DE: Irgendwie habe ich diese Nacht überlebt. In der Nähe war mein Freund, Janek Jakubowski, der in meiner Einheit in Warschau war. Er kümmerte sich um mich. ] |
| 00:03:30 |
I na drugi dzień apel. Ja w ogóle wstać nie mogę po tym biciu. Jak bym został, to by mnie zakatowali już, to już bym nie przeżył. [DE: Am nächsten Tag war der Appell, zu dem ich wegen der Schmerzen nicht aufstehen konnte. Wenn ich geblieben wäre, hätten sich mich zu Tode gefoltert und ich hätte nicht überlebt. ] |
| 00:03:42 |
Nie wiem jak jaka siła, jak ci koledzy mnie wyprowadzili mnie na ten plac apelowy zaprowadzili do tej fabryki. [DE: Ich weiß nicht wie, aber meine Kameraden führten mich aus der Baracke auf den Appellplatz und dann in die Fabrik zur Arbeit. ] |
| 00:03:52 |
Jakoś tam jeden dzień wytrzymałem i drugi dzień wytrzymałem. I dosłownie, ja już tak cierpiałem, takie bóle. [DE: Den ersten Tag und den zweiten hielt ich irgendwie aus. Ich hatte schreckliche Schmerzen und litt unendlich. ] |
| 00:04:02 |
Mówię, samobójstwo, koniec życia. A druty były blisko. Tam zaraz z tyłu były druty pod pod napięciem. [DE: ich sagte mir, dass ich sterben will, ich wollte mich selbst töten. Der Zaun hinter der Baracke war unter Strom und nicht weit. ] |
| 00:04:12 |
Naprawdę, ja już chciałem życie sobie odebrać. Ale, jakaś siła, jakieś coś i mnie się wydaje, że to ta wiara katolicka jakoś mnie uratowała, i musisz żyć. [DE: Ich wollte mir das Leben nehmen. Aber irgendwas, irgendeine Kraft rettete mich, ich vermute, es war der katholische Glaube, dass ich weiterleben muss. ] |
| 00:04:35 |
A jeszcze jednej rzeczy nie powiedziałem, że ten codzienna codzienny prawda tryb życia, co ja robiłem. [DE: Ich habe noch nicht über den Alltag erzählt, was ich jeden Tag gemacht habe. ] |
| 00:04:49 |
No byłem młody chłopak, widziałem, że ja się ciągle myłem zimną wodą. I to mnie tak fizycznie jakoś i to tak do gołego, [DE: Ich war jung und habe mich immer mit kaltem Wasser gewaschen. Es hat mich körperlich in gewisser Weise stark gemacht. ] |
| 00:05:04 |
a ręczników nie mieliśmy żadnych, tylko była ta koszula, którą się wytrzeć. No i jakoś, taka druga taka, to też muszę powiedzieć, [DE: Wir hatten keine Handtücher, lediglich ein Hemd, mit dem wir uns abgetrocknet haben. Ich muss auch noch eine zweite Sache erzählen. ] |
| 00:05:18 |
bo dla mnie przynajmniej bardzo ważne, może o tym się nie mówi, że druga pod takim względem psychicznym. [DE: Die zweite Sache betrifft meinen psychischen, geistigen Zustand, obwohl man darüber nicht spricht. Es war sehr wichtig für mich. ] |
| 00:05:28 |
Często się modliłem, modliłem się, odmawiając różaniec. Nie wiem, czy Państwo wiedzą, co to jest różaniec. [DE: Ich habe sehr viel gebetet, ich betete Rosenkranz. Ich weiß nicht, ob Sie wissen, was Rosenkranz bedeutet. ] |
| 00:05:39 |
A za te paciorki to były palce, 10 palcy. I to też twierdzę dzisiaj po tylu latach, że [DE: Als Rosenkranzkugeln waren bei mir 10 Finger. Nach all den Jahren würde ich behaupten, dass diese Haltung von mir ] |
| 00:05:49 |
ta, to moje zachowanie, postępowanie jakoś dawało mi siłę, jakoś przetrwania. [DE: diese Haltung hat mir Kraft gegeben, das zu überleben. ] |
| 00:05:59 |
No bo mówię, człowiek już jest niewolnik, już nie ma nazwiska, nie ma imienia, jest numer. Ja sobie tak nieraz, pamiętam. [DE: Ich betone, der Mensch war schon ein Sklave, ohne Namen, ohne Familiennamen. Er ist nur noch eine Nummer. Ich erinnere mich daran. ] |
| 00:06:13 |
Kiedyś tak w niedzielę, bo w niedzielę i święta nie pracowaliśmy. Mówię ci, czy ja się urodziłem, żeby zostać niewolnikiem? [DE: Es war ein Sonntag, am Sonntag und an Feiertagen haben wir nicht gearbeitet. Ich fragte mich, ob ich geboren wurde, um ein Sklave zu sein? ] |
| 00:06:20 |
Takie sobie zadałem pytanie. Ale mówię nie, może nie. Ty jesteś człowiek, jeszcze się zmieni. [DE: Diese Frage stellte ich mir. Aber ich antwortete, nein, so ist es nicht. Du bist ein Mensch und es wird sich alles ändern. ] |
| 00:06:27 |
Ja nie wiem skąd, ale były tutaj takie przecieki, dzisiaj nie umiem odtworzyć, że jednak poprzez tego Austriaka, [DE: Ich kann mich nicht erinnern, aber es gab Gerüchte, vielleicht von diesem Österreicher. ] |
| 00:06:37 |
że jednak ten, że Niemcy przegrywają, że przegrają tą wojnę. To też dla mnie była taka jakaś otucha, żeby żeby się nie dać. [DE: Es wurde gemunkelt, dass die Deutschen bereits dabei sind, den Krieg zu verlieren. Es war für mich eine Aufmunterung, weiterzukämpfen. ] |
| 00:06:48 |
I taką nadrzędną sprawą tego codziennego życia to żeby było, żeby przetrwać, żeby się nie dać załamać. [DE: Die übergeordnete Sache in unserem Alltag war, zu überleben, darum zu kämpfen und nicht aufzugeben. ] |
| 00:06:59 |
Tu kiedyś jeszcze dzisiaj patrzyłem w którymś miejscu, taki kawałeczek chleba znalazłem, w piachu, taki utytłany. [DE: Einmal fand ich hier in der Nähe ein Stück Brot im Sand. Heute habe ich auf die Stelle geschaut. ] |
| 00:07:07 |
Wyczyściłem go i zjadłem i byłem szczęśliwy. No więc to znów takie zdarzenie. [DE: Ich habe es sauber gemacht und gegessen und war überglücklich. Es war wieder so ein Ereignis. ] |
| 00:07:15 |
Chciałem też opowiedzieć jeszcze o innym takim wydarzeniu, o którym się w zasadzie, przepraszam, nie mówi, ale ono istniało. [DE: Ich möchte auch über einen anderen Fall berichten. Das gab es, aber darüber hat man nicht viel erzählt. ] |
| 00:07:30 |
Bo ja kiedyś pierwszy raz gadałem wśród swoich po wojnie, czy za papierosa można przespać noc. To taka abstrakcja pytania. [DE: Unter unseren Kollegen haben wir nach dem Krieg darüber diskutiert, ob man für eine Zigarette eine Nacht durchschlafen kann. Es war eine abstrakte Frage. ] |
| 00:07:39 |
Bo myśmy nie wiedzieli o co chodzi. A tu o to chodziło. Że my co i raz byliśmy sprawdzani, czy mamy wszy, Lauese. [DE: Wir wussten nicht, worum es geht. Aber es war eben so. Wir wurden immer wieder nach Läusen kontrolliert. ] |
| 00:07:49 |
Każdy miał wszy. Każdy miał wszy. Ale jak zobaczył, to trzeba było spodnie opuścić, zobaczył, zapisał numer, ten cymerdinsta właśnie Ukrainiec. [DE: Jeder von uns hatte Läuse. Jeder hatte sie. Aber wenn sie gesehen wurden, mussten wir die Hose runterlassen, die Nummer wurde vom ukrainischen Zimmerdienst aufgeschrieben. ] |
| 00:08:02 |
I prowadził tutaj do tej, myśmy to nazywali bania, tak, z ruskiego. Tu co gdzie jest teraz ta wystawa. [DE: Danach führten sie uns in die sogenannte "Banja", wie wir es aus dem Russischen nannten. Heute ist dort eine Ausstellung. ] |
| 00:08:09 |
I teraz wracając do tego papierosa. Przekupstwo. Ja dwa razy byłem na tej nocy nocą, to opowiem. [DE: Zurück zur Zigarette: Es gab Bestechungen. Ich verbrachte zwei Nächte in diesem Raum. Das erzähle ich gleich. ] |
| 00:08:20 |
To jest coś coś koszmarnego było. Kapo był Czechem. I jak się dało temu cymerdinście papierosa, to już skreślił z tej listy [DE: Es war ein Albtraum. Der Kapo war ein Tscheche. Wenn man dem Zimmerdienst eine Zigarette gab, dann wurde man aus der Liste gestrichen. ] |
| 00:08:32 |
i nie musiało się iść później do tej łaźni do tej łaźni, do tej odwszalni. No to też taki ewenement z życia, [DE: Man musste nicht mehr in das Bad, in die Entlausung gehen. Es war wieder ein Erlebnis im Leben. ] |
| 00:08:39 |
które dla przeciętnego człowieka jest mało znane i w ogóle nie wiem nawet czy przekonywujące. Ale tak było. [DE: Für einen durchschnittlichen Menschen ist es wenig bekannt und überhaupt bezweifle ich, ob er daran glauben würde. Aber so war es. ] |
| 00:08:51 |
Teraz jak ta noc wyglądała w tej łaźni. Trzeba było się rozebrać, zdjąć zdjąć pasiaki, numer żeby na wierzchu był, [DE: Wie sah es im Häftlingsbad aus? Man musste sich nackt ausziehen, die Häftlingskleidung abnehmen mit der oben sichtbaren Häftlingsnummer. ] |
| 00:09:03 |
buty w środek, nogawki i rękawy to wszystko powiązać, to oddawało się do tej do tej pary do tej właśnie bani. [DE: Die Schuhe in der Mitte, die Hosenbeine und Ärmel mussten wir zusammen schnüren. Danach ging alles in die Desinfektion, in dieses Bad. ] |
| 00:09:12 |
Tam takie było, to tam z boku takie wejście było. I do tej łaźni. Puszczali wodę, tam ładnie kafelki były, wszystko, [DE: Seitlich gab es einen Eingang in dieses Bad. Das Wasser wurde aufgedreht, dort gab es Fliesen. ] |
| 00:09:25 |
nawet drewniane takie te trepy. Raz zimna, raz ciepła woda. No to jeszcze jakoś tam. Ale najgorsza rzecz słuchajcie. [DE: Es gab sogar Holzgitter. Abwechselnd wurde kaltes und warmes Wasser aufgedreht. Es ging noch einigermaßen. Aber hören Sie jetzt zu. ] |
| 00:09:39 |
Zima, no para jest w tym, otwieranie okna, a my jesteśmy mokrzy i nadzy. I to nie trwało pięć minut. To trwało długo. [DE: Es ist Winter, im Bad ist ein Dampf, die Fenster offen und wir standen nass und nackt da. Es waren nicht nur fünf Minuten. Es hat lange gedauert. ] |
| 00:09:51 |
I czekaliśmy, jak po kolei będą oddawać te te nasze ubrania. I teraz znów, kto pierwszy się dostał, [DE: Wir warteten, bis wir nach und nach unsere Kleidung wieder bekommen haben. Da gab es wieder etwas. ] |
| 00:10:02 |
to jeszcze się zdążył położyć na tych drewnianych kratkach, czyli nie na tych mokrych kafelkach. [DE: Derjenige, der am Anfang seine Kleidung bekommen hat, konnte sich noch auf diesen Holzboden legen, nicht auf die nassen Fliesen. ] |
| 00:10:09 |
A reszta już się kładła na te mokre kafelki tej tej tej łaźni. No to była tragedia. [DE: Die Übrigen legten sich auf die nassen Fliesen dieses Bades. Es war eine Tragödie. ] |
| 00:10:19 |
I teraz piąta rano, niespana noc, mokry, zimny, wymarznięty, do bloku i plac apelowy, na apel i do fabryki. [DE: Es war 05.00 Uhr morgens, in der Nacht haben wir nicht geschlafen, ich war nass, kalt, erfroren. Wir gingen in die Baracke und dann auf den Appellplatz und in die Fabrik. ] |
| 00:10:33 |
Dlatego mówię, przeżyć było taką noc, ja dwie takie noce przeżyłem. Później to już się tymi papierosami wykupywałem. [DE: Es war nicht einfach, solch eine Nacht zu überleben. Ich selbst habe zwei Mal so eine Nacht durchgestanden. Später erkaufte ich mir die Befreiung von der Entlausung durch die Zigaretten. ] |
| 00:10:43 |
Następstwo było, że wróciłem do Polski z gruźlicą i z taką dziurą tu w płucu. To było następstwo. [DE: Die Folge aus diesen Ereignissen war, dass ich mit Tuberkulose und einem Loch in der Lunge nach Polen zurückkehrte. ] |
| 00:10:54 |
IV: Co można było zrobić, żeby dostać te papierosy? [DE: IV: Was musste man machen, um an die Zigaretten zu kommen? ] |
| 00:10:57 |
RD: Słucham? [DE: RD: Wie bitte? ] |
| 00:10:58 |
IV: Co można było zrobić, żeby dostać te papierosy? [DE: IV: Was musste man machen, um an die Zigaretten zu kommen? ] |
| 00:10:59 |
RD: Dawali, to był taki przydział. Nieraz dawali prymkę, taką. Nieraz dawali takie żółte takie fitki, jaką wartość, to można było. [DE: RD: Es gab Zuteilungen. Manchmal bekamen wir die sogenannte Prim, oder Zigarettenpapier. Es war ein bisschen wertvoll. ] |
| 00:11:12 |
Znów taka ciekawostka, nie wiem, czy ktoś tu mówił, że przy kuchni, jak te schody teraz prowadzą do domów, [DE: Ich weiß nicht, ob das jemand schon erzählt hat. Hier neben der Küche gibt es eine Treppe, die heute zu den Häusern führt. ] |
| 00:11:20 |
one były szersze, to był tam taki plac, i myśmy to nazywali bazarem. I tam się chodziło, zamieniało, wymieniało. [DE: Sie war breiter und dort war ein Platz, wir nannten es Basar. Wir gingen dorthin und tauschten, was möglich war. ] |
| 00:11:28 |
I takie powszechne słowo w obozie, tylko jedno istniało, "coś zorganizował", to znaczy coś zamienię coś dostanę, no takie. [DE: Es gab im Lager ein Wort: "Etwas organisieren", das bedeutete, etwas gegen etwas anderes zu tauschen. ] |
| 00:11:40 |
Coś zorganizował. To też takie wydarzenie. Jeszcze takie jedno teraz mi się przypomniało wydarzenie właśnie z tą organizacją. [DE: Man hat immer etwas organisiert. In diesem Zusammenhang erinnere ich mich noch an einen Vorfall. ] |
| 00:11:51 |
Nie pamiętam, jak to było, zorganizowałem pajdkę chleba, takie ponad, już nie wiem, czy za papierosy, czy za.. [DE: Ich erinnere mich nicht wie, aber ich habe eine Scheibe Brot zusätzlich zur Ration organisiert, ob es gegen Zigaretten war oder etwas anderes, ich weiß es nicht mehr. ] |
| 00:11:58 |
Nie już nie pamiętam, ale miałem ją. I słuchajcie, taki szczęśliwy byłem, ja mówię, ja rano będę miał pajdkę chleba. [DE: Ich erinnere mich nicht, aber ich hatte dieses Brot. Ich war überglücklich und dachte mir, ich hebe dieses Stück Brot für morgen Früh auf. ] |
| 00:12:05 |
A tu nic nie dawali przez ten (???). Boże kochany, budzę się. A mieliśmy zamiast poduszki, [DE: In der Früh wache ich auf. Anstatt einem Kissen hatten wir unsere Kleidung. ] |
| 00:12:12 |
to się zwijało te ubrania, te buty i to była poduszka pod głowę. Rozbebrane wszystko i pajdki chleba nie ma. [DE: Unsere Kleidung haben wir zusammengewickelt und benutzten es als Kopfkissen. Alles war aufgeschnürt und das Brot war weg. ] |
| 00:12:20 |
Słuchajcie, jakie to jest przeżycie dla takiego człowieka. No to jest, to nie ma na to ceny określenia. [DE: Hören Sie, was für eine Erfahrung es für einen Menschen ist: Es gibt keine Worte, um dies zu beschreiben. ] |
| 00:12:31 |
Jak się taki zawód, że ktoś ci ukradł, przeżywa. No to też takie prawda było to wydarzenie. [DE: Es war eine große Enttäuschung, dass dir jemand etwas gestohlen hatte. Wie erlebt man das als Mensch? Es war so eine Erfahrung für mich. ] |
| 00:12:42 |
Znów taka mi się przypomniała pa, nie wiem czy ktoś, ale to mało kto wiedział o tym. [DE: Ich erinnere mich noch an etwas. Ich weiß nicht, ob jemand darüber schon erzählt hatte. Kaum jemand hat es gewusst. ] |
| 00:12:50 |
Już pod koniec tej ewakuacji, która 23. kwietnia była, już były wywieszone białe flagi, i chyba za na dzień, czy tego samego dnia, Niemcy uciekli. [DE: Kurz vor der Evakuierung am 23. April, wurden weiße Fahnen gehisst. Am gleichen oder am nächsten Tag ergriffen die Deutschen die Flucht. ] |
| 00:13:10 |
Bo to już było słychać strzały armatnie, tu już ten front się zbliżał. I chyba na drugi dzień ten front się nie zbliżył, [DE: Wir hörten bereits Artilleriegeschosse, die Front näherte sich. Am zweiten Tag ist die Front doch stehengeblieben. ] |
| 00:13:19 |
gdzieś tam poszedł dalej, Niemcy wrócili, bardzo ważna sprawa na teren obozu, ale jeszcze nie było ewakuacji tego dnia. [DE: Sie zog in eine andere Richtung. Die Deutschen kehrten zurück. Es war damals eine sehr wichtige Sache, aber an diesem Tag gab es keine Evakuierung. ] |
| 00:13:31 |
I wyciągnęli nas kilku z tego naszego bloku młodzieżowego, zaprowadzili gdzieś tam, brać łopaty i takie te tragi, [DE: Sie holten uns aus der Jugendlichen-Baracke und führten uns irgendwohin. Ich wusste nicht, wohin. Wir mussten Spaten und die Tragen mitnehmen. ] |
| 00:13:43 |
myśmy to nazywali, takie drewniane nosiłki. I zaprowadzili nas słuchaj Pani po lewej stronie takie były działki, [DE: Wir nannten sie Holztragen. Sie führten uns nach links, wo kleine Gartenparzellen waren. ] |
| 00:13:51 |
takie taki ogródek, ogród taki duży te, oni tam uprawiali coś tam tego i tak. [DE: Dort war ein kleiner Garten, ein großer Garten, wo etwas angebaut wurde. ] |
| 00:13:56 |
To po lewej stronie, gdzie tu jest teraz ten sklepik jest ten mniej więcej. Ja to teraz tak odtwarzam. [DE: Es war auf der linken Seite, wo heute dieser kleine Kiosk steht. Ich versuche jetzt, das zu rekonstruieren. ] |
| 00:14:01 |
I kazali nam kopać ziemię. No i znów konsternacja, po co kopać. Ale żeśmy szybko sie uspokoili, bo okazało się, [DE: Sie befahlen uns, zu graben. Wieder waren wir verwirrt, was sie mit uns vorhatten. Wir haben uns aber schnell beruhigt, denn es stellte sich heraus, ] |
| 00:14:13 |
że oni tylko płytko kazali kopać, na jeden szpadel na drugi, no dalej dalej. Wykopaliśmy osiem skrzyń drewnianych, [DE: dass wir nur ganz flach graben sollten, einen Spaten nach dem anderen. Wir haben acht Holzkisten geborgen. ] |
| 00:14:22 |
takich ja wiem, z metr na półtora, osiem, pamiętam jak dziś, osiem. I jeden z kolegów, to nie ja, [DE: Sie waren ungefähr einen halben Meter auf eineinhalb Meter groß. Ich erinnere mich wie heute, es waren acht Kisten. Einer von den Kameraden, das war nicht ich, ] |
| 00:14:31 |
jeden z kolegów podważył wieko tej tej skrzyni, wysunęła się taka zegarka taki łańcuszek, gruby taki pamię. [DE: einer hat den Deckel angehoben und es rutschte eine dicke Uhrkette heraus. Ich erinnere mich daran. ] |
| 00:14:41 |
Czyli te wszystkie kosztowności, które do depozytu nam prawda zabierali, no to właśnie w tych skrzyniach. [DE: All diese Wertsachen, die wir zur Aufbewahrung abgegeben hatten, waren in diesen Kisten deponiert. ] |
| 00:14:50 |
Oni to kazali tam zanieść do tej do tego murowanego budynku i nasza.. dali nam po kawałku chleba. No i to też ewenement. [DE: Sie befahlen uns anschließend, die Kisten in dieses gemauerte Gebäude zu tragen. Danach gaben sie uns jeweils ein Stück Brot. Es war auch unvorstellbar. ] |
| 00:15:01 |
Znów takie wydarzenie, o którym też trzeba powiedzieć, bo to już taka taka dobroć ludzka wyszła. [DE: Ich erzähle noch über ein Ereignis, worüber man berichten muss. Auch hier zeigte sich die menschliche Herzlichkeit. ] |
| 00:15:10 |
Ci starsi więźniowie, ja się urodziłem 06-go października. U Niemców nie ma imienin, tylko są tak geburtstag, tak?, imien, urodziny. [DE: Ich bin am 6. Oktober geboren. Bei den Deutschen gibt es keinen Namenstag, sondern Geburtstag, ja? ] |
| 00:15:20 |
Idź powiedz, że masz na szrajbsztubę, że dziś jest twoje geburtstag, dostaniesz miskę zupy. [DE: Die älteren Häftlinge sagten mir: "Geh' zur Schreibstube und sag', dass du heute Geburtstag hast. Dann bekommst du eine Schüssel Suppe". ] |
| 00:15:27 |
Ja się tak, nic no trochę no stary jak, ale jak: iść, nie iść? Ale poszedłem. I powiedziałem, swój numer podałem. [DE: Ich war untentschlossen, denn ich wusste nicht, ob ich gehen soll oder nicht. Aber ich ging hin und sagte meine Nummer. ] |
| 00:15:36 |
Że to dzisiaj mój geburtstag, i rzeczywiście dostałem litr zupy. No więc też takie prawda. [DE: Ich sagte, dass ich heute Geburtstag habe und tatsächlich habe ich einen Liter Suppe bekommen. Es war tatsächlich so. ] |
| 00:15:46 |
IV: A te skrzynki, kto zabrał te skrzynki? [DE: IV: Wer hat diese Kisten genommen? ] |
| 00:15:47 |
RD: No Niemcy, a wojskowi to zabrali, myśmy to odnieśli tu do tego tego murowanego gdzieś tam budynku, który dziś stoi tutaj. [DE: RD: Die deutschen Soldaten haben die Kisten genommen. Wir haben sie nur in dieses Gebäude, das heute noch steht, hingetragen. ] |
| 00:15:56 |
Tam żeśmy to odnieśli i tam zaprowadzili nas z powrotem na blok no i już dalej co się działo, to ja nie wiem. [DE: Wir haben sie weggetragen und gingen dann in unsere Baracke zurück. Was mit den Kisten weiter geschah, weiß ich nicht. ] |
| 00:16:03 |
Ale to tak było. To jest fakt prawdziwy. No i tak się zbliżał ten dzień ewakuacji. [DE: Es war aber so. Es ist ein Fakt. Der Tag der Evakuierung kam immer näher. ] |
| 00:16:13 |
IV: Czy może jeszcze króciutko, jakie były stosunki między więźniami, między sobą, jaka była sytuacja, czy była były jakieś oznaki solidarności? [DE: IV: Vielleicht könnten Sie noch kurz über die Verhältnisse zwischen den Häftlingen erzählen? Wie war die Situation, gab es Solidarität zwischen den Häftlingen? ] |
| 00:16:25 |
RD: Jeżeli Pani o to pyta, to nie było, znaczy, to była narodowość różnoraka. [DE: RD: Wenn Sie das fragen, dann muss ich sagen, dass dort verschiedene Nationalitäten waren. ] |
| 00:16:39 |
Bo tam byli i Słowacy, i Polacy i Węgrzy, I Czechosłowacy, i tam jeszcze a ten Italiano, różni byli. [DE: Dort waren Slowaken, Polen, Ungarn und Tschechen, ansonsten noch Italiener. Es gab unterschiedliche Nationalitäten. ] |
| 00:16:49 |
No więc, ja na przykład jak to co ja pamiętam, to się tak przyjaźniłem z tym swoim kolegą, znaczy my się tak razem trzymali. [DE: ich erinnere mich, dass ich eine Freundschaft mit meinem Kameraden pflegte. Wir haben immer zusammengehalten. ] |
| 00:17:01 |
Byliśmy przydzieleni razem na ten abteilung 2, i wzajemna jakaś taka pomoc, żeby egzystować. [DE: Wir waren beide in der Abteilung 2 und haben versucht, uns gegenseitig zu helfen, um zu überleben. ] |
| 00:17:10 |
Znaczy, no były takie spokojne dni, nie było jakich takich protagonizmów międzynarodowych, nie. [DE: Das heißt, es gab ruhige Tage und keine nationalen Feindschaften. ] |
| 00:17:22 |
No były różne takie wydarzenia, ale takie między między jedną a drugą osobą. I taki przykład: [DE: Wenn es zu irgendwelchen Auseinandersetzungen kam, dann war es immer zwischenmenschlich, zwischen zwei Personen. ] |
| 00:17:30 |
Ja sobie zorganizowałem taki taką czapkę wełnianą, tutaj tylko odkryte, a przecież w tych drewniakach do tej fabryki się szło, [DE: Ich habe mir eine Wollmütze organisiert. Hier war alles offen und wir haben in der Fabrik in Holzclogs gearbeitet. ] |
| 00:17:41 |
to ten śnieg nieraz i dlatego, no to okropne, nie wiem, jak ja to zorganizowałem, miałem. [DE: Wir mussten in den Holzschuhen auch durch den Schnee marschieren, es war so schrecklich. Ich besorgte mir eine Mütze. ] |
| 00:17:48 |
Rozmawiał z Ukraińcem, stoimy, czekamy na ten apel. Stoimy między tymi pryczami, leży ten ta moja nakrycie głowy. [DE: Ich habe mit einem Ukrainer gesprochen. Wir standen und warteten auf den Appell. Wir standen zwischen den Pritschen, auf der Pritsche lag meine Mütze. ] |
| 00:17:59 |
Ja się nachyliłem, podnoszę się, już nie ma, nie ma, no co pofrunęło? I tak o t tak, kuda? "Ja nie znaju, ja nie znaju". [DE: Ich beugte mich und streckte und bemerkte, dass die Mütze weg war. Ist sie weggeflogen? Ich fragte: "Wo ist sie hin?" Und er antwortete: "Ich weiß es nicht, ich weiß es nicht." ] |
| 00:18:10 |
No ponieważ nie mogę powiedzieć, że nie jestem agresywny, jestem, no, [DE: Ich kann über mich nicht sagen, dass ich nicht aggressiv bin. Das bin ich schon. ] |
| 00:18:19 |
złapałem go za te klapy jak go tak trąchnąłem o ten ten o tą pryczę, już zdążył schować pod koc, tą moją tą. [DE: Ich packte ihn am Kragen und warf ihn gegen die Pritsche. Er schaffte es, sich unter meiner Decke zu verstecken. ] |
| 00:18:31 |
Takie takie były wydarzenia prawda, jakieś ten. Więc z takich tych jakiś większych gremialnych, to nie, nie było. [DE: Solche Ereignisse kamen immer wieder vor. Aber es gab keine größeren Konflikte unter den Häftlingen. ] |
| 00:18:40 |
Tam była chęć przeżycia. Tam każdy patrzył, żeby przeżyć. I na przykład znów: ten mój kolega, [DE: Wir hatten einen Überlebenswillen, jeder schaute nur, dass er überlebt. Ich nenne hier wieder ein Beispiel meines Kameraden. ] |
| 00:18:52 |
ten Janek Jakubowski miał rodzinę w Kórniku, pod Poznaniem. Bo najdłużej te paczki, te baliczki dostawali Czesi. [DE: Mein Freund Janek Jakubowski hatte Familie in Kórnik bei Posen. Am längsten haben die Tschechen Pakete bekommen. ] |
| 00:19:01 |
A ten Janek, ten mój kolega, taki szczupły, taki załamany, no można powiedzieć, że dzięki mnie on żyje, [DE: Mein Kamerad Janek war sehr schlank. Er war deprimiert und man kann behaupten, dass er mir sein Leben verdankt. ] |
| 00:19:09 |
mówi, że ma rodzinę w tym Kórniku. Ja się tam jakoś dowiedziałem, że jak się wyśle jakiś tam list, [DE: Er erzählte mir, dass er Familie in Kórnik hatte. Ich habe erfahren, dass, wenn man einen Brief schickt, ein Paket bekommen kann. ] |
| 00:19:17 |
napisze się odpowiednie słowa, to niewątpliwe, że ta rodzina przyśle i Niemcy oddawali, oddawali. [DE: Wenn man die entsprechenden Sätze schreibt, kann es sein, dass die Familie etwas schickt. Die Deutschen haben es nicht einbehalten, sondern weitergegeben. ] |
| 00:19:25 |
I rzeczywiśce, on mi dał tylko adres tej rodziny, ja tam poszedłem do tych starszych więźniów, którzy znali niemiecki, [DE: Er gab mir tatsächlich die Adresse seiner Familie und ich ging zu den älteren Häftlingen, die Deutsch konnten. ] |
| 00:19:33 |
napisaliśmy, po tygodniu jest paczka. Za trzy dni już druga paczka. Więc poruszenie, to kurczaki tam dostał, [DE: Wir haben einen Brief aufgesetzt und nach einer Woche kam das Paket an. Drei Tage später kam ein zweites Paket. Wir waren in Aufruhr, es waren auch Hähnchen dabei. ] |
| 00:19:44 |
jakieś ciasta tam, papierosy, no ekstra różne rzeczy. No to jego tam już pozycja urosła, bo tam zaczął trochę częstować, [DE: Außerdem waren in den Paketen Plätzchen, Zigaretten und andere guten Sachen. Sein Ansehen im Lager ist gestiegen, denn er hat mit anderen geteilt. ] |
| 00:19:57 |
no mnie tam też tam coś tam przekazał po troszeczku. Także też taka okoliczność powodowała, że ty stałeś się kimś, bo coś miałeś. [DE: Ich bekam ebenfalls etwas. Dieser Umstand bewirkte, dass man respektiert wurde, weil man etwas hatte. ] |
| 00:20:09 |
Inne takie wydarzenia, taki z Krakowa był taki, Roman Kobyra się nazywał. On był na trzecim bloku, też pracowaliśmy na tym abteilung 2. [DE: Es gab auch einen anderen Fall von einem Mann aus Krakau, Roman Kobyra. Er war in der Baracke 3 und wir arbeiteten zusammen in der Abteilung 2. ] |
| 00:20:20 |
Ale on siedział już kilka lat tutaj w tym obozie. I oni mieli swoje jakieś układy, to często, gęsto miał kartofle surowe. [DE: Er war allerdings mehrere Jahre im Lager inhaftiert. Er hatte gute Kontakte und deshalb hatte er auch häufig rohe Kartoffeln. ] |
| 00:20:31 |
No to jak wracaliśmy z tej pracy, to mnie kazał przychodzić po rozdaniu tych naszych prawda kolacji do siebie. [DE: Als wir von der Arbeit zurückkamen, nach der Ausgabe der Essensrationen musste ich zu ihm gehen. ] |
| 00:20:38 |
Ja obierałem te kartofle, taki nożyk mi dał, zrobił taką tarkę, wiesz z czego, tarło się te kartofle i smażyło się wiecie na czym? [DE: Mit einem kleinen Messer schälte ich die Kartoffeln, danach rieb ich sie auf einer von ihm gemachten Reibe. Wissen Sie, worauf wir sie brieten? ] |
| 00:20:52 |
Na smarze, biały smar do samolotów. To tak wygląda jak smalec. Ja mówię ten, Roman, co to jest? [DE: Es war ein weißes Schmierfett für Flugzeuge. Es sah aus, wie ein echtes Schmalzfett. Ich fragte ihn: "Roman, was ist das"? ] |
| 00:21:00 |
Smaż, to jest smalec, a to myśmy był smar do samolotów. Ale słuchajcie, jaki ten głód. [DE: Er sagte, es ist Schmalzfett, ich sollte auf dem braten. Es war ein Schmierfett für Flugzeuge. Wir hatten immer großen Hunger. ] |
| 00:21:06 |
A na te obierki to Rosjanie czekali, ci inni więźniowie, żeby im przekaza, oni się bili o to nawet, który żeby dostał te obierki. [DE: Die anderen Häftlinge, die Russen, warteten auf Kartoffelschalen. Sie haben sich sogar wegen ihnen geschlagen, jeder wollte die Schalen haben. ] |
| 00:21:16 |
Więc znów taki fragment jakiegoś prawda jakiegoś takiego momentu życiowego. No nie wiem co tam jeszcze. [DE: Es ist wieder ein Beispiel für einen einschneidenden Moment. Ich weiß nicht, was ich noch erzählen soll. ] |
| 00:21:25 |
IV: Czy o higienie na przykład w obozie? [DE: IV: Vielleicht erzählen Sie über die hygienischen Verhältnisse im Lager. ] |
| 00:21:29 |
RD: No więc tak jak powiedziałem, to ta higiena. To nie wszyscy, to mało kto. Ja rzeczywiście dbałem o tą higienę. [DE: RD: Ich habe schon gesagt, was die Hygiene betrifft. Nicht alle, nur wenige haben sich um die Hygiene gekümmert. Ich habe mich um Hygiene bemüht. ] |
| 00:21:39 |
Bo myśmy nie mieli ręczników, nic. Ja codziennie myłem się zimną wodą, tak to to uważałem jako taka też, pomagało mi być [DE: Wir hatten keine Handtücher, gar nichts. Jeden Tag wusch ich mich mit kaltem Wasser. Ich glaube, es half mir, zu überleben. ] |
| 00:21:52 |
takim w miarę takim prężnym, no była ta ubikacja, no. No wszy, ta odwszalnia. [DE: Es half mir, tüchtig zu bleiben. Es gab eine Toilette, die Entlausung, Läuse. ] |
| 00:21:59 |
O higienie to nie ma, te łóżka to były prycze przecież, myśmy w dwóch spali na tej pryczy. Siano jakieś takie położone, coś tam. [DE: Von Hygiene konnte keine Rede sein. Wir hatten Pritschen, auf denen wir zu zweit geschlafen haben. Auf den Pritschen war so etwas wie Heu. ] |
| 00:22:08 |
Jakieś przykrycia taki siennik i koce dwa. I to cała była higiena, poduszka to były pasiaki i buty, no to była, to była higiena. [DE: Es gab eine Unterlage aus Stroh und zwei Decken zum Zudecken. Das war die ganze Hygiene. Als Kopfkissen dienten die Kleidung und die Schuhe. Das war die ganze Hygiene. ] |
| 00:22:21 |
IV: Ma Pan komórkę ze sobą? [DE: IV: Haben Sie ein Handy dabei? ] |
| 00:22:33 |
RD: Mam. Co? [DE: RD: Ja. Warum? ] |
| 00:22:37 |
IV: Wyłączyć ją trzeba. [DE: IV: Bitte, schalten Sie es ab. ] |
| 00:22:39 |
RD: No więc jeżeli chodzi o tą hierarchię Pani pyta. No na tyle co ja tam miałem jakieś rozeznanie, to dla mnie to co to był. [DE: RD: Wenn Sie mich nach der Hierarchie fragen, dann hatte ich etwas Ahnung davon. Ich wusste, wer was war. ] |
| 00:22:47 |
Blokowy to był pierwsza osoba była na bloku, druga osoba to był szrajber, to był Czech zresztą, to był szrajber. [DE: In der Baracke war der Blockälteste die erste Person überhaupt, die zweite war der Schreiber. Der Schreiber war ein Tscheche. ] |
| 00:22:58 |
Więc trzecia grupa, już taka większa, to byli ci tak zwani cymerdinści, którzy nie chodzili nigdzie pracować, oni zostawali na terenie bloku. [DE: Die dritte größere Gruppe waren die sogenannten Zimmerdienstler, die nicht gearbeitet haben. Sie blieben immer im Lager. ] |
| 00:23:09 |
No tam trochę sprzątali, trochę tam inne jakieś porządki robili, byli tam do rozdawania tego wieczorem jedzenia. [DE: Sie haben in der Baracke aufgeräumt, Ordnung gemacht und abends teilten sie das Essen aus. ] |
| 00:23:16 |
To ta hierarchia była taka trzy: blokowi, szrajber, i ci cymerdinści. A reszta, no to Heftlinge, więźniowie tacy. Także innej hierarchii to ja. [DE: Die Hierarchie war dreistufig: die Blockältesten, die Schreiber und die Zimmerdienstler. Die übrigen waren gewöhnliche Häftlinge. Eine andere Hierarchie kenne ich nicht. ] |
| 00:23:29 |
Nie było też jakiejś takiej przemocy, że ktoś tam jakaś grupa była siln.. Tego nie dawało się jakoś odczuć. [DE: Es gab keine Gewalt, dass eine Gruppe stärker war als eine andere. Wir konnten so etwas nicht beobachten. ] |
| 00:23:38 |
No i ja miałem ten wypadek z tym z tym chlebem, z tym, strasznym pobiciem, no to jest. No to mi się jakoś przydarzyło. [DE: Ich erlebte diesen Fall mit dem Brot, als ich danach brutal zusammengeschlagen wurde. Das habe ich erlebt. ] |
| 00:23:49 |
Więc to na ten temat więcej nie bardzo mogę powiedzieć. Mogę tylko dalej zacząć, że no zbliżał się ten kwiecień i ta ewakuacja. [DE: Zu diesem Thema kann ich nicht viel berichten. Ich kann darüber erzählen, wie es April wurde und die Evakuierung begann. ] |
| 00:24:02 |
No więc ponieważ ten blok był tu najbliżej tego wyjścia, to ten nasz blok młodzieżowy w pierwszej grupie ewakuowali. [DE: Da unsere Baracke unmittelbar am Ausgang stand, wurde unser Jugendlichenblock als erster evakuiert. ] |
| 00:24:12 |
No to pamiętam, że w tym wyjściu, to tak dali nam po pajdce chleba, po kawałeczku margaryny, i w przejściu leżała sterta duża zboża. [DE: Ich erinnere mich, wie wir beim Ausgang ein Stück Brot und ein Stück Margarine bekommen haben. Im Durchgang lag ein Haufen mit Getreide. ] |
| 00:24:27 |
I kto idąc ile tam mógł złapać w czapkę, w tą miskę tego zboża, kto chciał, no to to był nasz taki ekwipunek na ten marsz. [DE: Beim Vorbeigehen durfte sich jeder, so viel er konnte, in einer Mütze oder sonst wo, davon mitnehmen. Es war unsere ganze Verpflegung für den Marsch. ] |
| 00:24:43 |
Wychodząc myśmy nie wiedzieli w obstawie tej wojskowej, prawda, co jeszcze tylko mogę powiedzieć, [DE: Ich kann nur noch sagen, dass wir noch nicht gewusst haben, dass in dieser Eskorte... ] |
| 00:24:50 |
że w tej obstawie wojskowej byli byli więźniowie w mundurach wojskowych. Iluś było, bo ja ich rozpoznawałem przecież. [DE: In dieser Eskorte waren Häftlinge in Soldatenuniformen. Es waren viele und ich habe sie von früher erkannt. ] |
| 00:25:00 |
IV: Jakiej narodowości byli? [DE: IV: Welcher Nationalität waren sie? ] |
| 00:25:01 |
RD: Niemców, Niemcy, narodowość niemiecka. A oni jakoś wybrani, wyselekcjonowani, oni też nas prowadzili. Też nas prowadzili, też taki. [DE: RD: Es waren Deutsche, Deutsche. Sie waren für diesen Zweck ausgesucht und haben uns bewacht. Sie haben uns geführt und bewacht. ] |
| 00:25:14 |
Jak to było 20-go kwietnia, no szliśmy cały dzień, noclegi wszystkie do Dachau, szliśmy siedem dni, bo wyszliśmy 20-go, a doszliśmy 27-go kwietnia. [DE: Es war der 20. April, wir marschierten den ganzen Tag. Wir marschierten sieben Tage bis nach Dachau, wir gingen am 20. los und kamen am 27. April an. ] |
| 00:25:36 |
Spaliśmy na ziemi, mokrej. Pierwsza noc to znów tragedia, bo człowiek całą noc przecież tą, przecież ponad 30 kilometrów się szło, [DE: Wir haben auf dem kalten und nassen Boden geschlafen. Die erste Nacht war ein Albtraum. Wir gingen mehr als 30 Kilometer. ] |
| 00:25:49 |
Bo to jest ponad 200 kilometrów, niecałe 250 kilometrów, z tego co dzisiaj wiem. To myśmy trzydzieści parę kilometrów dziennie. [DE: Es waren mehr als 200 Kilometer, knapp 250 Kilometer, soweit ich heute weiß. Wir machten über 30 Kilometer am Tag. ] |
| 00:25:56 |
Jak się padło na tą ziemię, to się usypiało ze zmęczenia. A rano biało. Taki szron, bo to przymrozki takie jeszcze były tutaj na tym terenie. [DE: Wenn wir zu Boden fielen, schliefen wir vor Erschöpfung sofort ein. Am Morgen war alles weiß. In dieser Region gab es zu dieser Zeit noch Bodenfrost. ] |
| 00:26:11 |
Trzeba było wstawać, "raus raus" i znów na drogę, i do przodu. No to droga była też dla mnie, ja ją sobie nazwałem. [DE: Wir mussten aufstehen und "raus, raus", und weitermarschieren. Für diesen Weg hatte ich einen speziellen Namen. ] |
| 00:26:26 |
Ogólnie mówili, że to był marsz śmierci, bo prawdopodobnie połowa nie doszła. Na czym to polegało? [DE: Im Allgemeinen sprach man von einem Todesmarsch, weil vermutlich die Hälfte nicht angekommen ist. Wie hat es funktioniert? ] |
| 00:26:35 |
Nie miałeś siły, przewracałeś się, podchodził, strzelał, i dalej iść. Sceny były najróżniejsze w tej w tej w tej drodze. [DE: Wenn du keine Kräfte mehr hattest, bist du umgefallen, der Bewacher kam dazu, schoss und die Kolonne ging weiter. Auf diesem Weg erlebte ich verschiedenste Szenen. ] |
| 00:26:46 |
Ja jeszcze miałem ten kłopot z tym kolegą, bo taki był załamany ten Janek, i ja go na siłę, ile mogłem, to go jakoś tam podtrzymywałem, [DE: Ich hatte noch Probleme mit meinem Freund Janek, der völlig niedergeschlagen war. Ich habe ihn mit letzter Kraft, so viel ich konnte, unterstützt. ] |
| 00:26:55 |
i fizycznie i psychicznie na duchu, żeby jakoś przeszedł. [DE: Ich unterstützte ihn sowohl körperlich als auch psychsich, damit er überlebt. ] |
| 00:27:00 |
Widziałem taką, która mnie utkwiła do dziś. Ja to widzę. Jeden z takich tych ss-manów był taki młody, tam ze dwadzieścia parę lat, trzydzieści lat, tak mniej więcej. [DE: Ich hatte eine Szene miterlebt. Ich erinnere mich wie heute daran. Es gab einen jungen SS-Mann, vielleicht war er etwas über 20, vielleicht 30 Jahre alt. ] |
| 00:27:17 |
Miał mały pistolet, nie miał karabinu, bo to był oficer. I młody Czech klęczał w rowie, pamiętam po lewej stronie, i tak te ręce i woła "maminka, maminka". [DE: Er hatte kein Maschinengewehr, nur eine kleine Pistole, weil er ein Offizier war. Ein junger Tscheche kauerte links im Straßengraben und hielt die Hände nach oben und rief: "Maminka, Maminka." ] |
| 00:27:29 |
To i teraz Niemiec podszedł i strzelił dwa razy w głowę. I ta widzę jak krew mu poszła tak {zeigt} od głowy. To jest coś niesamowitego. Przewrócił się i skonał. [DE: Der Deutsche kam auf ihn zu und schoss ihm zweimal in den Kopf. Das Blut spritzte aus dem Kopf {zeigt}. Es war ein schrecklicher Anblick. Der Tscheche fiel um und starb. ] |
| 00:27:47 |
No to była taka jedna z najstraszniejszych scen, którą prawda widziałem. Oni tam jeszcze nam dali chyba raz kawałek chleba, raz dali trzy kartofle takie gotowane w mundurach. [DE: Es war eine der schrecklichsten Szenen, die ich erlebt habe. Wir haben vielleicht noch einmal ein Stück Brot bekommen, einmal gab es drei Pellkartoffeln. ] |
| 00:28:03 |
No i w dzień wejścia do Dachau i to wtedy tam się.. Ja nie wiedziałem, że to Dachau, że to już do tego Dachau, ten obóz. [DE: Dann kam der Tag, an dem wir Dachau erreicht haben. Ich wusste nicht, dass es Dachau ist, dass wir im Lager ankamen. ] |
| 00:28:15 |
I dali nam po bochenku chleba. I znów chciałem przytoczyć tą ludzką dobroć. No to była dla mnie wiesz, to była jedna z największych tragedii mojego życia, ta droga krzyżowa. [DE: An diesem Tag bekam jeder von uns ein Laib Brot. An dieser Stelle möchte ich wieder die menschliche Herzlichkeit betonen. Es war für mich eine der größten Tragödien im Leben, dieser Kreuzweg. ] |
| 00:28:34 |
Ale co się okazało. W jednym miasteczku, bo wyjść z szeregu, to od razu strzelał. No ponieważ jak ja powiedziałem, zawsze byłem jakiś jakiś prężny, zdecydowany. [DE: Es passierte etwas Unerwartetes. Wir kamen in eine Ortschaft. Man durfte die Reihen nicht verlassen, weil sofort geschossen wurde. Ich war aber immer entschlossen. ] |
| 00:28:50 |
Kobieta stoi przy budynku blisko, to wąskie uliczki, trzyma talerz, to takie nasze jakby naleśniki, takie bliny i chce to dać, ale się boi. [DE: An einem Gebäude, ganz nah, stand eine Frau und hielt einen Teller mit Pfannkuchen darauf. Sie wollte es verteilen, hatte aber Angst. ] |
| 00:29:00 |
Ja się rozejrzałem do przodu do tyłu, czy któryś z tych ss-manów nie widzi, wyskoczyłem, złapałem te naleśniki i z powrotem do do szeregu. [DE: Ich habe mich nach hinten und nach vorne umgeschaut, ob die SS-Männer es beobachten, sprang aus der Reihe, griff nach dem Pfannkuchen und sprang wieder in die Reihe zurück. ] |
| 00:29:12 |
Teraz śmieję się, ale to świadczy, że kobieta miała serce, widziała to nasze, naszą tragedię tego marszu tych. [DE: Ich kann jetzt vielleicht darüber lachen, aber es bedeutete, dass die Frau ein Herz hatte und die Tragödie unseres Marsches beobachtete. ] |
| 00:29:22 |
Bo przecież też wyglądaliśmy niezachęcająco, prawda? To jeden przypadek. [DE: Wir haben doch nicht besonders gut ausgesehen, nicht wahr? Es war solch ein Ereignis. ] |
| 00:29:28 |
Drugi przypadek, na drugi dzień czy za dwa dni, już tam nie pamiętam, stał taki młody chłopiec, ja wiem, siedem lat, osiem lat i trzymał jajko. [DE: Zwei Tage später ereignete sich wieder ein Vorfall. Es stand ein kleiner Junge, vielleicht war er sieben oder acht Jahre alt und hielt ein Ei in der Hand. ] |
| 00:29:38 |
I znów, widziałem, że chce dać. Ale znów się bał. Ja się znów rozejrzałem, wyskoczyłem z tego szeregu, i złapałem to jajko, surowe to jajko było. [DE: Ich habe gesehen, dass er dieses Ei geben möchte, aber Angst hatte. Ich schaute mich wieder um, sprang aus der Reihe und griff nach dem Ei. Das Ei war noch roh. ] |
| 00:29:53 |
No to z Jankiem żeśmy tak sobie roz tego, to też taka. Ale to już świadczy. Bo ja też starałem bo ja też starałem się wyłupić w tej całej tej tragedii jakieś takie dobre czyny ludzkie. [DE: Ich habe es mit Janek geteilt. Ich habe versucht, in der Tragödie gute menschliche Züge zu erkennen und hervorzuheben. ] |
| 00:30:05 |
Następny przypadek z tego marszu. Niemcy część tych swoich plecaków, mieli taką taka fura, wóz taki i więźniowie to ciągnęli. [DE: Es gab einen weiteren Fall auf dem Todesmarsch. Die Deutschen hatten einen Wagen, den die Häftlinge zogen. Ein Teil ihrer Rucksäcke war auf dem Wagen. ] |
| 00:30:21 |
A niektórzy dawali tym więźniom, żeby im nieśli te plecaki. Ja tak przypatrzyłem, i później dostawali za to wieczorem chleb. [DE: Manche haben den Häftlingen ihre Rucksäcke zum Tragen gegeben. Ich habe beobachtet, wie sie abends dafür ein Stück Brot bekamen. ] |
| 00:30:31 |
No to ja mówię, to ja spróbuję, odważny. No spróbowałem, ale później już my dalej szli. Ten plecak zaczął mnie do tyłu ciągnąć, ja nie dojdę, mówię i padnę z tym plecakiem. [DE: Ich habe mir gedacht, weil ich mutig war, ich versuche es auch. Ich habe einen Rucksack genommen, aber ich merkte, dass er mich nach hinten zieht. Ich hatte Angst, mit dem Rucksack umzufallen. ] |
| 00:30:46 |
I podszedłem do tego wojskowego, to taki starszy był mężczyzna, ja mówię, że ja nie dam rady. [DE: Ich ging zu diesem Soldaten, er war ein älterer Mann und sagte ihm, dass ich es nicht schaffe. ] |
| 00:30:55 |
Zaczął się śmiać, zatrzymał jakiegoś starszego więźnia, kazał mu wziąć ten plecak a mnie dał taką swoją małą taką torbę. Tak dosłownie. [DE: Er fing an zu lachen und rief einen älteren Häftling zu sich und befahl ihm, den Rucksack abzunehmen. Ich habe eine kleine Umhängetasche bekommen. Tatsächlich. ] |
| 00:31:07 |
Do końca dnia ją niosłem. Pamiętam, jak dziś, dał mi kawałek chleba i słoniny. Czyli znów, to zdawało się, że on strzelał, nie. [DE: Ich habe sie bis zum Schluss getragen. Ich erinnere mich bis heute an das Stück Brot und den Speck. Man könnte meinen, dass er schießt, hat es aber nicht getan. ] |
| 00:31:18 |
On mi dawał chleba kawałek i słoniny. Czyli świadczy, nie wszystko jest takie w ludziach straszne, tacy nie straszni są ludzie. [DE: Er gab mir Brot mit Speck. Das heißt, dass nicht alles im Menschen so schlimm ist, dass es auch andere Menschen gibt. ] |
| 00:31:28 |
Są wyjątki, którzy potrafią jakoś zrozumieć tą rzeczywistość, to taka taka dla mnie no zjawisko budujące. [DE: Es gab Menschen, die Ausnahmen waren, die diese Wirklichkeit verstehen konnten. Dieser Gedanke hat mich aufgebaut. ] |
| 00:31:38 |
No doszliśmy do tego Dachau po dwóch dniach, a. Te obozy już wtedy, te obozy te baraki były już wtedy napełnione. [DE: Nach zwei Tagen kamen wir in Dachau an. Dieses Lager und diese Baracken waren bereits überfüllt. ] |
| 00:31:53 |
To myśmy z tym Jankiem to pod na podłodze ale pod pryczą żeśmy się jakoś tak do połowy wsunęli, żeby no na czymś się położyć, żeby nie jeden na drugim. [DE: Janek und ich haben uns in der Baracke unter die Pritschen bis zur Hälfte gelegt, damit wir einen Platz zum Liegen hatten. ] |
| 00:32:04 |
Tak było strasznie. I z tego co ja słyszałem, to podobno był rozkaz zlikwidowania, rozstrzelenia całego tego obozu. [DE: Es war so schrecklich. Angeblich gab es einen Befehl, das ganze Lager zu erschießen. ] |
| 00:32:17 |
I jakieś tam kompania taka dowiedziała się o tym. Bo te komanda były na zewnątrz i oni nieplanowanie zajęli ten 29-go kwietnia ten obóz, [DE: Eine Kompanie hat es erfahren. Es gab Außenkommandos und die Einnahme des Lagers am 29. April war nicht geplant. ] |
| 00:32:29 |
bo to miało być w jakimś tam dalszym terminie. No to wyzwolili nas. [DE: Es war für einen späteren Zeitpunkt geplant. Wir wurden befreit. ] |
| 00:32:37 |
Wieczorem jeszcze każdemu dali pamiętam po bochenku chleba i po puszce konserw. To była tragedia, dla nas tragedia. [DE: Am Abend hat jeder von uns ein Laib Brot und eine Konservendose bekommen. Es war für uns eine unermessliche Tragödie. ] |
| 00:32:48 |
Wszyscy się na to rzuciliśmy, bo po tym głodzie, po tym wszystkim. No to rozwolnienie no to na tym bloku, to była tragedia, co tam się działo, to była jedna wielka ubikacja. [DE: Wir alle sind darauf gestürzt, nachdem wir so lange an Hunger litten. Plötzlich bekamen viele einen Druchfall. Es war schrecklich, was da los war. Es war eine einzige große Toilette. ] |
| 00:33:00 |
I zgony. Padali ludzie. Jeszcze jak tam zaraz za dwa dni, to taki był nasyp, już nie nie żywe takie rozebrane trupy na kupę kładli na tym placu apelowym pośrodku. [DE: Es gab massenweise Sterbefälle, die Menschen starben. Nach zwei Tagen wurden die noch gekleideten Leichen auf einen Haufen auf dem Appellplatz aufgeschichtet. ] |
| 00:33:21 |
Więc bardzo dużo jeszcze po tym wyzwoleniu umarło właśnie z powodu... [DE: Sehr viele Menschen starben nach der Befreiung gerade aus diesem Grund. ] |
